Exhibit Narrative: In two (2) languages English and Hiligaynon

 

REACHES OF EMPIRE

Encompassed by the Spanish Empire were territories spanning five continents. At its zenith in the 16^th century, the possessions of Spain stretched from Iberia all the way to the Americas.

The administration of these vast masses of lands and peoples needed the creation and exchange of reports and orders. Information and commands were contained in records which traveled between the center and its colonies.

The Philippines was among the farthest outposts of this empire. At the heart of the archipelago was Negros which, for a long time, remained a wilderness. This may be why there are so few records (or Talamdan in Ilonggo) about the island in the National Archives.

Then, in the closing era of Spanish rule, Negros island was opened up and linked with the world economy.

Why and how did this happen?

 

ANG MGA NALAMBUTAN SANG EMPERYO

Ang mga nasakop sang Emperyo sang Espanya amo ang mga kadutaan nga ginlakipan sang nalapad nga lima ka kontinente. Sa putokputukan sang iya pag-ginahum sang ika-16 ka siglo, ang mga nasakopan sang Espanya naglambot halin sa Iberia padulong sa mga kadutaan sang Amerika.

Ang  tagdumalahan sining malapad kaayo nga mga kadutaan kag mga tao nga nasakpan nagakinahanglan sang pagdihon kag pagbaylohanay sang mga ihibalo kag mga pagsulundan-kasuguan. Ang mga nahibalu-an kag mga mandu napahamtang sa kasulatan nga ginapanakayon pa sa gin-utlan sang gin-gikanan padulong sa mga duta nga nasakupan.

Ang Pilipinas amo ang pinakalayo sa tanan nga “avanzada” (outpost) sang Emperyo.Sa tagipusuon sang namugtakpugtak nga mga islas amo ang Negros, nga sa malawig nga panahon, nagpabilin nga kagulangan. Mahimo nga amo ini ang kabangdanan nga tama lamang ka diutay sa mga napagkit sa kasulatan (talamdan) nahamungon sa aton isla nga ara sa pagtipig sang National Archives.

Sa pagtakop sang panahon sang  pag-ginahom sang Espanya, ang Isla de Negros ginbuksan kag ang iya ekonomiya gin-angot sa ekonomiya pang kalibutan.

Nga-a kag paano ini nga natabo?

 

FERTILE ISLAND

Negros was known as the home of a dark skinned people – hence the name. Even as other parts of the Philippines saw many towns rise up, Negros remained a place of forests, broad rivers, and flourishing animal life. These features were noted by explorers in their reports.

A spine of peaks with names like Canlaon, Mandalagan, and Talinis ran down the island’s center. Volcanic eruptions created rich wide plains that would help decide the island’s fate. There were many established settlements like Ilog and Hinigaran as well as Bacong and Amlan which were actively trading before European contact. Yet, the rest of Negros was seen as untouched, ready for exploitation.

The mountain barrier was a factor that led to the settling of the eastern side of the island by Cebuano speakers while the western side had Ilonggo speakers.

 

BUGANA ANG ISLA

Ang Negros ginatawag nga poluy-an sang mga tao nga may maitom sang panit – amo ina kon nga-a nga “Negros” ang ginatawag sa isla. Bisan ang iban nga bahin sang Pilipinas may madamo na nga mga banwa nga gintukod, ang Negros nagpabilin sa gihapon nga duog sang talon, malapad nga mga suba, kag ginakabuhian sang nanarisari nga mga sapat. Ini nga mga pagtalupangod napahamtang sa mga ginbalhag sang mga nagpanglugatihot (explorers).

Sa tunga-tunga sang Isla de Negros may nagadayday nga matag-as nga bahin sang kabukiran katulad sang Canlaon, Mandalagan kag Talinis. Ang pag ibwal sang bulkan naghatag sang manggaran nga abono nga nagpalambo sa mga tanom nga yara sa malapad nga patag nga amo ang pagabangdan sang kapalaran sang isla. May ara na sang mga nagsanyog nga mga katilingban katulad sang Ilog kag Hinigaran kasubong man ang Bacong kag Amlan nga may masanyog nga pagbaligyaanay sang mga patubas sa wala pa magsulod ang mga negosyante halin sa Europa. Sa gihapon, ang nabilin nga malapad nga bahin sang Negros wala pa matandog, naga hulat pa agud malagulad.

Ang bukid nga naga-upang sa tunga sang isla amo ang kabangdanan nga ang mga nagahambal sang Cebuano dira na lang nagpuyo sa nasidlangan nga bahin, kag ang mga nagahambal sang Ilongo nagpabilin sa nakatundan.

 

STRUCTURES OF TRANSFORMATION

In the 19th century, Negros saw the erection of many structures: roads, bridges, wharfs. Earlier, churches and cemeteries were built. The plans for some of these constructions are to be found in the Archives.

The structures were the elements of empire. They were the mechanisms by which Negros was integrated into the Spanish world. Roads carried raw materials to wharfs. They were then transferred to the center where they would fuel industry. Roads could also aid in the efficient movement of troops to enforce colonial rule.

Churches were the focal points of a program of conversion that helped in the transformation of natives into subjects. Churches were, as well, used as forts in times of raids.

In 1890, the Spanish masters divided the island into two provinces: Negros Occidental and Negros Oriental.

 

ANG BALAYAN SANG PAGBALHIN

Sa ika-19 nga siglo, Ang Negros nakakita sang pagtukod sang madamo nga mga “estructura” (structures): dalan, taytay, pantalan.Sang timprano pa, may mga simbahan na kag mga lulubngan (cementeries) nga ginpatindog. Ang mga plano sang iban nga ginpatindog yara makita sa Archives.

Ang mga “estructura” amo ang mga  kabahin sang emperyo. Sila ang mga “mecanismo” nga sa diin ang Negros nanginkabahin sang kalibutan sang Espanya. Ang mga dalan nagdala sang mga hilaw nga materyales sa mga pantalan. Ang mga ini ginpasaylo sa sentro agud gamiton sa industriya. Ang mga dalan nangin maayo man nga palaagyan sang tropa-kastila agud manginmapag-on pa gid ang pagginahom sa mga Katsila sa ila “colonia”.

Ang mga simbahan ginhatagan daku nga igtalupangod sa pagpatuman sang programa sang paghaylo sa mga tumandok agud mangin sumulunod. Ang mga simbahan amo man ang gingamit bilang “fortaleza” (fort) sa tion nga may magsalakay.

Sang 1890, ang mga katsila nga ginsaligan (masters) nagtunga sa isla sa duha ka probinsya: Negros Occidental kag Negros Oriental.

 

SUGAR AND SOCIETY

Fertile plains attracted pioneering investors. They were seeking lands for a crop that gained global importance in the 19^th century: sugar.

The sugar industry bestowed great wealth on certain island inhabitants. It was the magnet that brought immigrants from Panay and other places. Some immigrants came to invest in farming. Many others ended up toiling in the fields. Forests were felled for plantations. Wooden mills were replaced by mechanized ones. Later, huge milling factories were to dominate the landscape.

The cane fields engendered an elite with a rarified lifestyle. This new way of behavior involved such things as edifices, garments, and even tableware adopted from the colonizer.  How did these contrast with the crafts and living conditions of the majority?

Imperial policy demanded that towns be remolded to follow the grid pattern of streets – thecuadricula. This was the mark of Spanish domination throughout the planet. This pattern can be observed in the City of Silay.

The culture of refinement provided a context of vigor and new ideas that eventually bred revolution. Yet, for all its achievements, did the sugar industry result in overall benefit for the majority? Or did it help create great economic contrasts with advantages for a few and not for all?

These questions are part of the story of Negros, a story that continues to unfold.

 

ANG KALAMAY KAG ANG KATILINGBAN

Ang dagaya nga patag nag tawag sang igtalupangod sang mga nahauna nga mga “inversores” (investors). Sila nagapangita sang duta para sa talamnonon nga mangin-importante sa ika-19 nga siglo: kalamay.

Ang industriya sa kalamay naghatag daku nga manggad sa pila ka mga pumuluyo sa isla. Ini amo ang “magnet” nga nagdala sang mga pangayaw halin sa Panay kag iban nga duog. Ang iban nga pangayaw nag-abot kag nangin-maukod sa panguma. Ang iban nangin “obreros” sa kampo sang tubo. Ang mga kahoy sa lasang gintumba sa paghimo sang malapad nga talamnan sang tubo. Ang mga galingan sang tubo nga kahoy gin-ilisan sang “maquina”. Sang ulihi, gintukod ang mga “fabricas” nga galingan sang tubo sa malapad nga kadutaan.

Ang kampo sang mga tubo naghimo sang mga manggaranon (buena familias) nga may mataas sang pangdamil sa pangabuhi. Ining bag-o nga pag-ginawi nagalakip sang mga butang katulad sang dalagko nga mga balay-poluy-an, mahal nga bayo, kag mga gamit sa latok nga ila natun-an sa mga katsila nga “nag-colonizar” sa mga tumandok. Paano ini wala nag conforme sa mga ginahikot sang iban kag sang “ mal estado” nga pagpangabuhi sang laban nga mga tawo.

Ang pagsulundan sang Emperyo amo ang pagpilit nga ang tanan nga mga banwa dapat gid magsunod sa gintabas nga pagsulundan para sa mga “calle” (streets) nga kon tawgon “cuadricula” (squared street). Ini amo ang tanda sang pag-ginahom katsila sa bilog nga planeta. Ini nga “diseño” (pattern) makita sa dakbanwa sang Silay.

Ang kultura sang may pinanilagan naghatag sang kaundan sang kapagsik kag bag-o nga ideya nga amat-amat nagpabun-ag sang rebolusyon. Sa gihapon, sa iya nga mga kaayuhan, ang industriya sang kalamay nagresulta bala sang pangkabilugan nga benepisyo sa kadamuan? Ukon ini nagbulig dihon sang labing daku nga dili pag-conforme nga ang may “ventaja” (advantage) amo lamang ang pila ka tawo kag indi ang tanan?

Ini nga pamangkot kabahin sang estorya sang Negros, estorya nga tubtub karon nagapadayon nga ginasipadsipad.