EXHIBIT TEXTS ( 4 Languages was used in the exhibition – Filipino, Ilokano, English, and Spanish)
CONSCRIPCIÓN: Pagdidilidili at Pag-akda ng Ka-Ilokóhan
CONSCRIPCIÓN: Panangparmata ken Panangyalnag iti Lubong ni Ilocano
CONSCRIPCIÓN: Imagining and Inscring the Ilocano World
CONSCRIPCIÓN: la imaginación y la inscripción del mundo de Ilocos
1 Panimula
Labi ang mga tala at dokumento, labi ng mga natutupad. Alaala ang mga ito ng mga nakaraan. Bilang alaala, ang mga tala ay maaaring magbigay-dangal o mang-usig. Sapagkat ang sulat ay maaaring magdiin, ang teksto ay maaring maging konteksto. Sa sitwasyong kolonyal, tumutulong ang mga tala at dokumento sa pagmumuni-muni ng mga hari sa mga lupain na kanilang inaangkin. Ang mga nasasakupan ay nabibigyang anyo lamang sa pamamagitan ng papel: sa mga ulat, plano, at mapa.
Ang kapangyarihan ay naisasalin sa isang pahina at nakatatawid sa karagatan. Ang anumang nagsasalaysay ay maaari ding makapag-utos. Nagtataglay ng lubos na kapangyarihan ang mga tala.
Ang mga dokumento na itinatanghal dito ay panay nagmula sa panahon nang ang ka-Ilokóhan ay bahagi pa ng imperyong Kastila. Napadali ng mga ito ang pamamahala ng malalayong lupain.
Bago pa man mapamahalaan ang nasasakupan, ito ay kailangang nabibigyan-hubog sa pagninilay-nilay. Higit sa lahat, hindi ba’t ang mga dokumento ay matuturing na mga ahente ng imahinasiyon? Ang mundo na kung saan nagmula ang mga tala ay sa tala rin nagmula.
Salin ni Romeo Galang
Pakauna
Dagiti mayurit ket bunga, paddak dagiti pasamak. Isuda’t mangipalagip kadagiti napagteng. Kas palagip, dagiti mayurit ket mangted dayaw wenno alliaw. Ta ti nakasurat ket makayusuat, ti panid ket tulbek-aramid. Iti patangan ti panagsakup dagiti surat ken papeles ket bagnos dagiti turayen a mangsiray kadagiti sulsulinek a sanikua. Agminar dagiti nasakup kadagiti papel: dagiti padamag, balabala, ken mapa.
Ti bileg-turay mailanad iti papel ket mayallatiw ballasiw-taaw. No ania’t mailadladawan, kas met panangiruangan. Addaan napigsa a bileg dagiti maiyurit.
Dagiti papeles a naidasar ditoy ket sipud pay idi a ti Rehion Ilokos ket sakup pay laeng ti Imperio ti Espania. Isuda’t saguday panangituray iti adayo a lugar.
Sakbay ti masakup ket maiturayan, masapul pay a maimatangan, Malaksid maidadduma pay pakaaramatanna di kadi dagiti dokumento ket payyak ti parmata? Dagiti lubong mangparnuay kadagiti mayurit ket dagiti mayurit mangsangalda met iti lubong.
Panangipatarus ni Amando Naval
Introduction
Records are byproducts, the remains of activities. They are reminders of what had taken place. As reminders, records can honor or they can haunt. For script can conscript, text can be context. In the colonial setting, records and documents help rulers envision distant possessions. Subjects only take shape as constructed on paper: in reports, plans, and maps.
Authority is transcribed on a page and conveyed across oceans. What may describe, may also prescribe. Records carry great power.
The documents presented here arose from the time when the Ilocos region was still part of the Spanish Empire. They facilitated the governance of a faraway land.
Before the colonial can be administered, it must first be conceived. Above all else then, are documents not agencies of imagination? Worlds which produce records are by records themselves produced.
Text by Ino Manalo
Introducción
Los documentos son derivados, son lo que quedan despues de mucho hacen, son recordatorios del pasado. Como recordatorios, los registros pueden alabar o pueden perseguir. La escritura puede ser ejecución, el texto puede ser el contexto. En el ámbito colonial, registros y documentos ayudan a los lejanos gobernantes que imaginan sus posesiones. Los sujetos colonizados sólo toman forma como se han construídos sobre el papel: en los informes, planos, y mapas.
La autoridad se transcribe en una página y se cruza sobre los océanos. El que puede describir, también puede prescribir. Registros tienen gran poder.
Los documentos presentados aquí surgieron desde una época cuando la región de Ilocos todavía era parte del imperio español. Estos documentos facilitaron la administración de un territorio distante.
Antes que los gobernantes pueden administrar su colonia, primero debe ser concebido esto. Por encima de todo entonces, es posible decir que documentos son agentes de la imaginación. Los mundos crean documentos pero tambien los documentos crean mundos.
Traduccion de Ino Manalo, Teresita Ignacio, Maria del Carmen Diez Hoyo
2 Ang Kalatas ng Lupa
Hindi nilayon ng mga eksplorador na humanap ng bagong lupain. Naghahanap sila ng mga kakaibang mga ideya, mga luklukan sa alapaap. Ang teritoryo, upang masakop, ay kailangang mabasa bilang isang lupang kutad. Ang bawat kaayaaya at masaganang baybayin katulad ng isang panibagong dahon, isang paanyaya upang maibangon ang gumuhong buhay. Ang mga ulat ay kailangang maglahad ng kawalan at ng kagustuhang mapamahalaanan.
Sa sandaling makaahon, maaring tumambad sa mga mata ng mga mananakop ang isang bagong lupaing pinamamahayan ng mga palalo. Ang mga katawan ng mga palalo ay may bulto, ngunit ang kanilang kaluluwa’y sadyang mga silak – naghihintay na mapuno ng mga titik. Ang mga bagong tuklas na lupain ay dalisay, nababalutan ng mga kagubatan na nagsusumigasig na mapansin. Bawat pisngi ng lupa ay pangako, isang hamon na makahanap ng pabalik na landas – ngunit mula naman sa kabilang dako. Upang magpatuloy ang pananakop, ang mga dokumento ay kailangang makapagsaad ng pangako ng kalakalan at konbersyon.
Ti Oja ti Daga
Dagiti aglayag dida agsarak iti daga ngem ketdi agtakuat kadagiti kapanunotan, disso kadagiti angep. Ti lugar a sakupen ket maibilang kas libbawang. Ti nadayag ken naparabur a kadilian ket nasantak a biag. Dagiti padamag manganninawda iti kinakawaw ken yannugot iti isuuko.
Kalpasan isasangladda, dagiti simmakup makatakuat a ti baro a daga ket ayuyang dagiti narungsot. Matengngel dagiti narungsot ti lugar ngem dagiti kaungganda a kawaw ket maadalan. Dagiti saan pay nadappatan a luglugar ket paraiso a nabungon iti kabakiran. Kada likko ti pagdaliasatan ket inanama, maysa a karit a mangtonton dalan nga agsubli manipud iti bangir. Dagiti dokumento nangidatag iti kari ti negosio ken pannakaisalakan kararua tapno mapatuloy ti panagsakup.
The Scroll of Land
Explorers do not set out to discover land. They are seeking ideas, a place in clouds. For territory to be colonized it must be read as empty. Each fair and fertile shore is a fresh page, an invitation to reconstruct a shattered life. Reports must paint an emptiness and a willingness to be dominated.
Once off the ship, conquerors may find the new land occupied by savages. Savage bodies may take up space but their souls are mere voids, waiting to be lettered. Unexplored territories are virgin, covered with forests aching for cognition. Each curve of terrain is a promise, a challenge to find another way back – but from the other side. Documents must convey the possibility of commerce and conversion if conquest is to proceed.
El Pergamino de la tierra
Los exploradores no se propusieron descubrir la tierra. Ellos buscaban sueños, lugares en las nubes. Para colonizar un territorio debe ser leido como un gran vacio. Cada orilla hermosa y fertil es una página blanca, una invitacián para reconstruir una vida destruída. Los documentos e informes deben pintar a los nuevos territorios como espacios vacantes y esperando para dominación.
Cuando desembarcaron de sus galleones, los conquistadores encontraron las nuevas tierras pobladas por salvajes. Los cuerpos infieles ocupaban espacio, pero sus almas estaban vacías y llevaban inumerados siglos esperando por la salvación de los alfabetos. Los territorios inexplorados eran vírgenes y cubiertos de bosques desesperando por reconocimeinto.
Cada curva de terreno es una promesa, un desafío que puede llevar a descubrir un camino de regreso – pero desde el otro lado. Para que la conquista continúe, los documentos deben transmitir promesas del comercio y de la conversión.
3 Pagtatalaga ng Hinaharap
Isinisilang ang mga mapa sa sandaling mapasapapel ang mga pagnanasa sa teritoryo. Ang ulat ay pinaiiral na may bahid ng pag-asa at may bahid ng pagkalugmok. Ipinakikita ng mga mapa ang kung ano ang kinagigiliwan at ang kung ano ang kinatatakutan.
Ang nasa ibayo ay ang naiiba: kalaban at salamin, tapat at katapat. Ang naiiba ay siya ring sumusulpot sa dilim, nang walang paanyaya.
Ang mga katutubo ay maaaring igalang. Ngunit bago sila madala ng mga pakimkim, kinakailangan muna silang matarok, makita. Sa sandaling mapasailalim sa titig, ang mga katutubo ay nagiging mga sakop – mga sandigan ng mga imperyo.
Ang mga nasasakupan ay kailangang sukatin at maitala. Sa gayon lamang makapagsasakdal ang mga tala. Sa gayon lamang makapag-uutos ang mga ulat.
Panagaramid Para iti Masanguanan
No dagiti balabala kadagiti lugar ket maipapel, maaramid dagiti mapa. Rumsua ti mayurit a nagkeppengan inanama ken pannakaupay. Ibuksilan dagiti mapa ti kinatalged ken uray payen ti kinaaripapa gapu iti kaawan agnaed.
Ti adda iti bangir ket sabali; kabusor ken paganninawan, paset wenno asmang. Wenno ti sabali ket agarudok iti rabrabii.
Madayaw met dagiti patneng. Sakbay a may-ayoda kadagiti sagut, masapul a maadalda ken maimatanganda. Ket iti panang perperreng kadakuada, agbalinda a natudio a basanios dagiti imperior. Dagiti mapertengan ket marukod ken maipapel. Tapno dagiti mayurit ket adu’t inna mapakarit.
Mapping the Future
When territorial aspirations are committed to paper, maps are born. A record is called into existence which is part hope and part despair. Maps define what is intimate but also what is intimidating and must therefore be unmanned.
That which lies beyond is other: nemesis and mirror, part and counterpart. The other is also what slips in at night, unbidden.
Natives may be respected. But before they can be won over with gifts they must first be surveyed, seen. Subjected to the gaze, natives are transformed into subjects on which empires are predicated.
What is encompassed must be measured and then recorded. Only then can lists enlist. Only then can reports demand that one comports.
Trazando el futuro
Cuando las aspiraciones territoriales se han comprometido y transcrito a papel, se nacen los mapas. Cada documento llamado a la existencia es compuesto de una parte de esperanza y una parte de desesperación. Los mapas definen lo que es íntimo, y también lo que es intimidatorio.
Lo que está mas allá es el Otro: el némesis y el espejo, parte y contraparte. El Ortro es también lo que se desliza en la noche, sin invitación.
Al principio, se puede engañar a los nativos con regalos. Pero una vez que se les conoce, sometidos a la mirada, se transforman y devienen sujetos, formando la base en la que se predican los imperios.
Todo lo abarcado ha de ser medidos, contado, y registrado. Sólo asi los documentos pueden ordenar. Sólo entonces los informes pueden reformar.
4 Pagsibol ng Kalakalan
May kapalit ang paraiso. Kahit ang ambrosya ay kailangang alagaan. Ang mga pagkai’y nanggaling sa bukid at ang bukid ay kailangang linangin. Sa sandaling ang paraiso ay maging local at maging tiyak, ang mga tarangkaha’y sinasarhan at nagsisimula ang puspusang pagtatrabaho. Ang mga eksplorador ay naging encomendero.
Ang mga halama’y nagiging pananim sa mga asyenda. Trigo, anyil, tabako, ang mga bunga ng lupa ay __ tumulong upang ang mga imperyo ay hindi maunahan ng mga tindahan.
Nililikha ang kayamanan at ipinapalaya, upang lalong yumabong sa mga banyagang larangan. Itong pagyabong ang siyang nag-uudyok sa pananakop ng ibang mundo. Kinakailangang ipabatid ng mga ulat na dumarami ang puhunan, na nananatili ang kalakalan, na siyang nararapat, na siyang inaasahan.
Panangyalikaka iti Ekonomia
Addaan katukad a gated ti paraiso. Ta uray pay minuyongan mapatalinaed. Ti taraon aggapu iti talon ket dagiti talon mataripato. No ti paraiso ket nagbukelen ken nasarakanen, agrikep dagiti ruangan ket adun pakakumikoman. Dagiti simmakup agbalindan a katalek ken agturay ti paraiso.
Dagiti mula iti plantasion agbalindan a pamastrekan. Trigo, tayum, mais, tabako ken dadduma pay mangted iti pagarian ti nalawa a pagtagilakuan.
Ti kinabaknang maparnuay, mayadayo iti ganggannaet a disso tapno umado a pinullo. Dagita a pinullo ti mangparukma iti dadduma pay a lubong. Dagiti mayuged ket ilanadna a ti puonan ket dumakdakkel a ti negosio ket kas nainkasigudan ket agtalinaed iti kaano man.
Economic Emergences
Paradise has a price. For even the ambrosial must be maintained. Food comes from fields and fields must be tilled. Once eden has been localized and located, the gates are shut and work begins in earnest. Explorers become encomendieros.
Plants become crops produced on plantations. Wheat, Indigo, tobacco, the fruits of the land must ensure that empire will have emporium.
Wealth is created but then sent away, to multiply in alien corn. It is this multiplication which justifies the continuing subjugation of other worlds. Records must show that capital is amassing, that it is business as usual, as always, as should be.
Las necesidades económicas
El paraiso tiene un precio. Aún la ambrosia necesita mantenimiento. Los alimentos proceden de los campos y los campos deben ser cultivados. Una vez que el Eden ha sido localizado y ubicado, las puertas se cierran y el trabajo comienza en serio. Los exploradores se hacen encomenderos.
Las plantas se convierten en cultivos producidos en las plantaciones. El trigo, el añil, el tabaco, los frutos de la tierra deben asegurar que el imperio tiene el emporio.
Se crea la riqueza y después y después se expande el método, para multiplicarse en los campos de maiz en otros lugares. Es esta multiplicación que justifica la subjugación de otros mundos. Los registros tienen que demonstrar que el capital se está acumulado, como siempre, como debe ser.
5 Pampalakas ng Espirito
Isang alak ang basi na nanggaling sa tubo. Iba’t ibang hakbang ang kinakailangan sa paggawa nito. Hinaluan ito ng iba’t ibang sangkap: balat ng puno, dahon, bunga. Ang uri ng sangkap ay lagda, sagisag ng kaniyang tagatimpla. Pinahahalina ng basi ang isang masalimuot na araw.
Nang sinikap ng mga banyagang pamunuan na pakialaman ang kita sa paggawa ng basi, nag-alsa ang mga katutubo. Kumalat ang pag-aalsa sa ka-Ilokóhan. Gayon ba kahalaga ang alak? Umabuso na ba ang mga Kastila? Ang di pagkakaunawaan ba’y sanhi ng pagdami ng tao? Hindi ba’t ang pag-aalsa dahil sa basi ay isa lamang sa napakaraming pag-aaklas na naranasan ng Iloko?
Panangsair Karirikna
Ti basi ket sanger nga aggapu iti unas. Adu nga adding pay sakbay maaramid. Ti bennal wenno tubbog-unas ket malaokan nadumaduma a ramen:ukis, bulong ken bunga. Tunggal nakaburnay a basi ket naidumduma a kas pannakkel ti nagtimpla. Ti basi ket makatulong a mangmuli kadagiti rusanger a sumangbay iti agmalem.
Ket idin ta tenglen dagiti simmakup ti panagaramid iti daytoy a sanger, immalsa dagiti patneng. Rimsua dagiti rupanrupak iti Ilocos. Apay nga immanay man laeng a ti basi ket rissik a namunganayan gil-ayab? Napalaus kadin dagiti Kastila? Wenno dagiti simparat ket bunga dagiti adu a parikut dagiti umili? Di kadi ti “Basingkawel” wenno dangadang gapu iti basi maysa kadagiti irurukuas a nagsaknap iti Ilocos?
Raising Spirits
Basi is a wine which is distilled from sugarcane. Its making requires many steps. It is mixed with different ingredients: bark, leaf, fruit. The heady mix is a signature, the emblem of its maker. Basi helps to smoothen the edges of a rough day.
When the colonial authorities sought to control the revenues from the manufacture of this liquor, the natives revolted. Rebellions burned across the land of Ilocos. Was the wine that important? Had the Spaniards gone too far? Were there ill feelings because of population pressure? Wasn’t the revolt over basi just one of many uprisings that Ilocos had known?
El aumento de los espíritus
El basi es un vino que se destila de la caña de azucar. Su elaboración necesita muchos pasos. Se mezcla con diferentes ingredientes: corteza, hojas, frutos. Cada mezcla es una firma, el emblema de su creador. Basi ayuda a suavizar los bordes afilados de un día dificil.
Cuando las autoridades coloniales trataron de controlar los ingresos provenientes de la fabricación de este licor, los nativos se rebelaron. La rebelión prendió por todos las partes en Ilocos. ¿Fue porque el vino era tan importante? ¿Fueron los españoles demasiados abusivos? O porque crecieron los malos sentimientos debido de la presión de la población?
La verdad es que la rebelión acerca de basi fué solo una de las larga serie de rebeliones que estallaron en la historia de Ilocos.
6 Mga Kaganapan sa Pag-aalsa
Nang magapi ang mga nagsipag-alsa, idinambana sa papel at sa pintura ang rebelyon.
Napadala ang mga ulat. Natarok kaya ng pamunuan ang daigdig ng mga Ilokano na nasasaad sa napakaraming pahina?
Ang mga kaganapan sa pag-aalsa ay nabigyang-buhay sa kambas: labing-apat lahat. Ipinapalagay na ang pintor ay si Esteban Villanueva. Siya kaya ang pintor o ang tagamapamahala? Ano ang pakay sa pagkakapinta ng mga ito: upang maghasik ng lagim? Upang magparangal?
Sinasabing itinanghal ang mga pintura sa isang perya. Ano kaya, samakatuwid, ang tunay na ipinagdiriwang?
Tay-ak Pagbabakalan.
Kalpasan pannakaparnek dagiti immalsa ti “Basingkawel” ket naibiag iti papel ken iti pinta. Adu dagiti umili a napagsaludsodan iti ammoda iti ranget. Dagiti sungbatda iti Iloko ket naisurat ket mataginayon. Dagiti padamag ket naipatulod. Naaddaan kadi dagiti agtuturay iti naan-anay a ladawan ti lubong ni Ilokano babaen kadaiti adu a panid?
Dagiti disso ti dangadang ken kanaigna ket naipaduyakyak iti lupot:sangapulo ket uppatda.
Maipagarup a ni Esteban Villanueva ti pintorna. Isu kadi met laeng nangipinta wenno nangtarawidwid pannakapintana. Apay a naaramid dagitoy a naipinta: Mangted Alliaw? Mangted pamigbig?
Ibagbagada nga ti sangapulo ket uppat nga kuwadro nga nakapinta ket naggapu iti sangapulo ket uppat nga “via crucis”nga agpakpakita iti pinagrigrigat ni Kristo. Daytoy panagrigrigat ket, iti udi, isun to ti bunga ti naikari nga panagungar nga mabalin nga agserbi kas maysa nga pagwadan wenno pampabileg rikna iti panagbalbaliw ti sosiodad.
Adu’t agkuna a dagitoy naipinta ket naipabpabuya kadagiti peryaan. Ania kadi koma ti narambarambakan?
Scenes of Sedition
After the rebels’ defeat, the revolt would be memorialized in paper and in painting.
Reports were sent off. Did the authorities make sense of the Ilocano world conjured by the many pages?
The scenes of the rebellion were rendered on canvas: fourteen in all. The artist is thought to be Esteban Villanueva. Was he the painter or was he the manager? Why were these paintings made: To frighten? To honor?
It is said that the 14 canvases of the revolt were modeled after the 14 stations of the cross which depict Christ’s suffering. This suffering would end in his resurrection which suggests the possibility of change in society.
It is also said that these paintings were displayed in fairs. What was it, after all, that was being celebrated?
Las escenas de sedición
Después de la derrota de los rebeldes, la rebellión fue inmortalizada en papel y en pintura.
Se escribieron y enviaron muchos informes sobre la revuelta. Pero, ¿esos informes que reflejaban el mundo Ilocano le hicieron mas comprensible a las autoridades?
Las ecsenas de la rebellion quedaron plasmadas en lienzo: catorce obras en total. El artista fué Esteban Villanueva. Pero hay algunas dudas y preguntas: ¿Era Villanueva o se le encargo que hiciera las pinturas? ¿El objeto fue honrar a los rebeldes o enviar un mensaje de advertencia?
Se dice que los 14 lienzos de la revuelta fueron modelados de las 14 estaciones de via crucis que representan el sufrimiento de Cristo. Este sufrimiento terminaría en su resurrección, lo que sugiere la posibilidad de un cambio en la sociedad.
Se dice tambien que estas pinturas fueron expuestas en diferentes ferias. ¿Lo que era, después de todo, que fueron celebradas?
7 Ang Paghati ng Iloko
Habang lumalaki ang populasyon, habang lumalawig ang mga kalakal, ang lupain ay magkakaroon ng bagong kahulugan. Ang global ay kailangang maging higit na lokál. Ang ka-Ilokóhan ay mahahati. Mangangailangan lamang ng ilang dagok, ilang linya sa papel: Hilagang Iloko. Timog Iloko.
Ang pagkakahati kaya ay bunsod ng pangangailangan ng dalawang tagapamahala na gagabay sa dati nang pinapastulan, upang makatiyak na walang maliligaw ng landas? O di kaya ang pagkakahati ay sanhi ng mga pangangailangan ng isang umuunlad na lipunan?
Panangbingay iti Ilokos
Bayat panagadut tattao ken panangrangpaya ti ekonomia, adda dagiti baro a maibanang iti teritorio. Ti nalawa a lubong ket mapailet. Magudua ti Ilocos. Mano la a kur-it ti masapul, mano la a linabag iti papel. Ilocos Norte. Ilocos Sur.
Ti kadi pannakabingayna bunga ti pagkasapulan nga adda koma ti dua nga agturay a mangbantay kadagiti umili tapno awan sumiasi kadakuada? Wenno bunga ti saanen magawidan a rumabraboy a kagimongan.
The Division of Ilocos
As the population increased, as economic activities expanded, territory would take on new meanings. The global had to be further localized. The land of Ilocos would be divided. It would take just a few strokes, a few lines on paper. Ilocos Norte. Ilocos Sur.
Was the division the result of a need to have two administrations to watch over the same flock, ensuing that no one strayed? Or was the split brought on by the demands of a burgeoning society?
La división de Ilocos
Con una economía creciente y un sensible aumento de la población, el territorio cambiaba de significado. Lo global dió forma a lo local y la tierra de Ilocos se dividió. Para eso bastaron unos pocos trazos, unas pocas líneas sobre el papel: Ilocos Sur, Ilocos Norte.
Las razones de esta división se manifiestan como dos alternativas: o bien fue resultado de la necesidad de crear dos administraciones para vigilar dos rebaños y para asegurarse que nadie se salía del suyo, o bien simplemente fue provocada por las demandas de una sociedad floreciente.
8 Pagningning at Pamamahala
Ang kayamanan ay di yaman kung hindi napapansin ng iba. Ang sagisag ng kakayahan ninuman ay kailangang maisakatuparan upang maipakita ang katanyagan. Alahas, mgalikmuan, magagarang gayak: ang makabago ay laging binibigyan ng diin sapagkat ang pagnanasa ay inuudyok lamang ng kakaibahan. Kahali-halina sa paningin ang pilak at ginto. Ngunit sa likod ng kislap ay ang mga dungis ng paghihikahos, kaliluhan at kamatayan na kaakibat sa pagbubungkal sa mapapanganib na minahan.
Mula sa Cordillera ang ginto. Ang pag-iral nito ay sagisag ng palitan sa mga pamayanan sa kabundukan. Ang pilak ay mula sa Bagong Mundo. Ang pag-iral nito ay sagisag ng kalakalan sa ibang lupalop. Nang napalamutian ng ginto at nalakipan ng pilak ang mga altar, ito ay nagbabadya na simula ng panahon ng mga pagdiriwang. Kinakailangang makilahok ang estado sa mga selebrasyon kung hindi, may ibang mamamayani, ibang tatayo na kakalaban sa estado.
Ang pagmamay-ari ay maaaring maisalin. Ang tala ay may kapangyarihang isaalang-alang ang mga bagay-bagay sa panahon at pook. Gayong ang anumang natatala ay mapapagkasunduan. Kung di magtatagumpay ang negosyo, maaaring mairemata ang mga ari-arian.
Agrimat ken Agituray
Ti kinabaknang ket saan a kinabaknang no di masirayan dagiti dadduma. Dagiti anib dagiti sanikua ket maiparangarang tapno maital-o ti kinatao. Alahas, alikamen-balay, aruaten: babbaro a isukog kanayon a parparmataen agsipud ta ti gartem riingen laeng iti sabsabali. Dagiti pirak ken balitok ket makay-ayo a perngen. Ngem iti likudan dagiti sileng ket dagiti mantsa ti isupsupring ken panagibuis allilaw ken ipapatay a nainaig pannakayaonda iti naalinggaget a pagminasan.
Ti balitok naggapu iti Cordillera. Ti kaaddana iti Ilocos iyesngawna ti pannakilangen langen kadagiti tribu iti kabanbantayan. Ti pirak naggapu iti baro a lubong, Ti kaaddana iti Ilocos iparipiripna ti negosio kadagiti sabsabali a tay-ak. No maaramaten dagiti balitok ken pirak a mangpadaeg kadagiti simbaan, ipasimudaagnan panangrugit rayray-aw ken ramrambak. Dagiti simmakup ket makipaset wenno mangparnuay pakaandingayan ta no saan adda pamarang a mangsaup iti akem dagiti simmakup.
Ti panagtagikua mabalin a maipasuli ti naiyuged ket addaan bileg a mangyallatiw bambanag iti panawen ken lugar. Ta ti naisurat mabalin a maiyawat.
No agkibaltang ti gannuat, makumaw dagiti sanikua.
To Glitter and to Govern
Wealth is not wealth unless perceived by others. Symbols of one’s resources had to be devised so that prestige could be perceived. Jewelry, furniture, fashion: new configurations were constantly being reimagined since desire could only be provoked by novelty. Silver and gold were pleasant to behold. Yet behind the sheen were the stains of struggle and sacrifice, deceit and death associated with their extraction in dangerous mines.
Gold came from the Cordillera. Its presence implied exchanges with mountain communities. Silver came from the New World. Its presence indicated commerce with other realms. When gold ornaments and silver panels covered altars, it was a sign that the time of pageantry and celebration had begun. The state had to participate in and produce spectacle or someone else may take over, challenging the state.
Ownership can be relegated. A list had the power to convey objects through time and place. For what was recorded could be accorded. If enterprise failed, properties could be seized.
Para brillar y gobernar
La riqueza no existe a menos que sea visible a los demás. Y así hay que asignar valores a las cosas mas importantes para que la gente sepa cuales son los objetos que deben codiciar. Las joyas, los muebles, los trajes. Todos estos objetos son constantemente reinventados y apareciendo en nuevas configuraciones porque el deseo de poseerlos es sobre todo provocado por la novedad. La plata y el oro son hermosos para la vista pero su brillo tiene un lado oscurecido por las condiciones de trabajo a veces inhumanas que exige su extracción.
El oro viene de la Cordillera y su presencia implica el intercambio con las comunidades de las montañas. La plata viene del Nuevo Mundo y su presencia indica el comercio con otros continentes. Cuando los altares están cubiertos de paneles de oro y plata, es señal de que el momento de la celebración ha comenzado. El estado tiene que participar en la producción de los espectáculos, porque si no, otras estancias pueden hacerse cargo y desafiar al estado.
La propiedad puede ser relegada. El inventario de objetos permitía su transmisión a través del tiempo y el espacio. Sólo lo que se ha registrado puede ser concedido. Si la empresa no tiene éxito, las propiedades pueden ser confiscadas.
9 Aliwan at Parusa
Ang prusisyon ay dulot pananampalataya at pagnanais. Sa pamamagitan ng prusisyon, ang garbo ng simbahan ay madadala mula sa entablado ng katedral tungo sa mga lansangan, upang makisalamuha sa iba pang anyo ng kalakalang kolonyal. Habang lumilibot sa kabayanan, natata__ ng parada ang mga hangganan, ang mga muhon ng isang pamayanan. Ang naabot ng kapangyarihan ay natitiyak tulad na rin nang naisasalarawan ng isang mapa.
Kung ang kapangyarihan ay nilapastangan, maaaring malapatan ng parusa. Ang kakayayang makalibot nang malaya ay maaaring kitilin. Ang mga maysala ay makakalaboso kung saan sila’y nagiging bahagi ng palabas, bahagi ng isang pagtatanghal na nagtatala ng kapangyarihan at katungkulan ng estado na magkaloob ng gantimpala at disiplina.
Manglinglingay ken Mangdusa
Dagiti libut ket pammati ken paglang-ayan. Dagiti namaris pangrayray- awan ket rummuar iti simbaan ket mapan iti kalsada ken tumipon kadagiti komersio. Iti idadalan ti nasagraduan a parada, naammuan dagiti beddeng ket ti panangturay iti lugar ket maipalagip a kas koma iti maaramidan ti mapa.
No ti turay ket masuping, mabalin nga ituyang dagiti pannusa. Ti nawayaan a pannakilangen-langen ket malapsut. Dagiti nakabasol ket maibalud ket ti panagbalinda a pagraray-awan ipakitana iti bileg ken pagrebbengan dagiti simmakup iti manggungona ken mangdusa.
To Entertain and Punish
Processions are both faith and fancy. Processions allow the pageantry of the church to go beyond the proscenium of the cathedral and on to the streets, joining the other agents of colonial commerce. Making its way around a town, the sacred parade defines boundaries, authority over territory is asserted as much as by a map.
If authority is contradicted, sanctions may be imposed. The ability to circulate freely is curtailed. Prisoners are taken to jails where they become spectacles, part of a pageantry which documents the power and the duty of the state to reward and to discipline.
Para entretener y sancionar
Las procesiones son fé y fantasía. Las procesiones permiten que la pompa y circunstancia de la iglesia pueda ir más allá del proscenio de la catedral. Así sale a las calles y se une a los otros agentes del comercio colonial. Avanza por todo del pueblo, el concurso sagrado define los límites de una comunidad, define la autoridad sobre el territorio, afirma tanto como un mapa.
Si alguien contradice la autoridad del Estado, se imponen sanciones. El derecho de circular libremente se ve reducido. Los prisioneros son llevados a las cárceles como en un espectáculo. Ellos son la evidencia de la obligación del Estado para, por un lado, premiar y, por otro, disciplinar a los sujetos.
10 Espasyo at Espektakulo sa Ciudad Letrada
Sa kaniyang aklat, La Ciudad Letrada, tinalakay ni Angel Rama kung paano nagbigay ang Espanya ng kaayusan sa kaniyang imperyo sa pamamagitan ng pagpalaganap ng rason sa mga siyudad. Mga daang tuwid na nagmumula sa isang gitnang liwasan ay nagpapakita ng disiplina. Ang gayong disiplina ay naipapatupad ng mga taong may kaalaman sa batas. Ang mga ito’y ang leterados, silang nagpapanatili ng kalakalan ng pamamahala. Ang estado ay kailangang malikha muli at mapaibayo sa kaibuturan ng palay. Ang mga plano ay kailangang malikha at mabasa para maisakatuparan at silang bumubuo ng presensiyang korona ng Espanya sa mga malalayong lalawigan.
Ang pamamahala ay nangangailangan ng makinarya. Ang mga gusali di lamang para maging tahanan kundi para na rin mapaghangaan. Di lamang nakapagdurugtong ang mga tulay ng mga pampang kundi upang magsilbi bilang inspirasyon. Ang sistema ay kailangan upang pamahalaan ang mga naisagawa.
Sa plaza, ang espasyo at estruktura ay isinasaalang-alang sa palabas ng estado. Kailangang bigyang-buhay ng ladrilyo at bato ang kung ano ang inilikha sa tinta.
Disso ken Drama iti Ciudad Letrada
Iti librona a La Ciudad Letrada impakita ni Angel Rama no kasano nga impakat ti Espanya ti urnos ti sinakupna babaen kadagiti binangonna a siudad. Dagiti kalsada a mangbukel rektangulo wenno kuadrado a ligason ken agturong kadagiti nagtennga a kuadrado a plaza ibagbagana ti disiplina. Mapatalinaed disiplina babaen panagkikinnaawatan iti sursurat dagiti tao a makaammo ti paglintegan. Dagitoy dagiti makunkuna a “letrados” ket isuda dagiti mangputar kadagiti balabala tapno ti turay ket maipakapet met iti ballasiw taw.
Ti panangturay ket kasapulanna iti organisasion. Dagiti pasdek pagtaengan man wenno pagtrabahuan ket makaikuleng. Dagiti rangtay mamagsilpo ken makapabang-ar. Nasken dagiti de-kahon ken de-kuerdas nga aramid tapno matarawidwidan dagiti nasangal.
Iti plaza ti libbawang ken ti pasdek ket naaramat iti panangturay. Bato natabas man wenno saan ibiagna ti nayuged iti tinta.
Space and Spectacle in La Ciudad Letrada
In his book, La Ciudad Letrada, Angel Rama shows how Spain imposed order on her empire through the rationalization of cities. Streets set at right angles leading to central squares suggested discipline. Discpipline was maintained through written exchanges requiring men steeped in the letter of the law. These were the letrados, the ones who maintained the business of governance. The state had to be replicated and projected across oceans. Plans had to be drawn up and interpreted to carry and constitute presence in faraway provinces.
Governance required machinery. Buildings were to house but also to impress. Bridges were to connect but also to inspire. Systems were essential to manage what was set up.
In the plaza, space and structure are conscripted in the performance of state. Brick and stone incarnate what was conceived in ink.
El espacio y el espectáculo en la ciudad letrada
En su libro, La ciudad letrada, Angel Rama muestra cómo España impuso el orden en su imperio con la racionalización de las ciudades. Las calles en ángulo recto que desembocan en plazas centrales sugieren disciplina. La disciplina se mantuvo a través de hombres empapados en la letra de la ley. Son los letrados, los que guardan la vitalidad del gobierno. El Estado tuvo que ser replicado en todas partes del mundo y se elaboraron e interpretaron planes que constituyeron la presencia de la corona de España en las provincias lejanas.
La gobernanza requiere maquinaria. Los edificios funcionan como refugios, y también como imagenes. Los puentes funcionan para conectar ambas orillas y también como inspiración. Los sistemas son esenciales para gestionar lo que se ha creado.
En la plaza, espacio y estructura son reclutados para mejor desempeño del estado. Ladrillo y piedra encarnan los que antes fue concebidos con tinta.
11 Talaan ng Kalayaan
Simula nang 1896, nagsilikas na ang mga Kastila. Ang mga nakatala ay siya nang nagging tagapagtala. Ang nasasakupan ay humanap ng masasakupan. Ang bagong mga pinuno ay nangangailangan ng kanilang mga sariling dokumentasyon. Tila hindi iinog ang mundo kung walang katibayan ang pag-inog nito.
Patuloy ang pagtatala. Saan ito magwawakas?
Panangbilang Kadagiti Wayawaya
Manipud 1896, dagiti agturay a Kastila ket insukondan dagiti bilegda. Dagiti nailista ket nagbalindan a paralista. Dagiti nasakup agsapulda met, kadagiti baro a sakupan. Tumpuar dahiti baro nga agturay ket itutumpuar madakamat manen pannakadokumentoda. Kasla lubong saan nga agrikus no awan pakakitaan dayta pasamak a panagrikusna.
Matagtaginayon latta ti panagyurit? Kaanonto ti patinggana.?
An Inventory of Freedoms
The Spanish authorities have abdicated their posts. The recorded can now be recorder. Subjects find new subjects. New authorities arise and their arising again requires documentation. For it seems the world cannot turn without the evidence to show that such a turn took place.
The list goes on. Where will it end?
Un inventario de las libertades
A partir de 1896, los españoles abandonarían sus puestos. El grabado puede ahora ser grabador. Los sujetos buscan nuevos sujetos. Las nuevas autoridades que surjan requieren nueva documentación. ¿Porqué parece que el mundo no puede girar si no hay evidencia que algo está girando?
La lista es interminable. ¿Dónde se termina?